Thử tạo một chương trình mã nguồn mở với các công cụ GNU

Bài đăng này đã không được cập nhật trong 5 năm

Mở đầu

Phần mềm máy tính từ khi ra đời đến giờ luôn đóng vai trò quan trọng và quyết định đến sự thành công của các thiết bị máy tính. Và ngày nay, phần mềm máy tính vẫn đang ngày càng phát triển, đa dạng cả về số lượng lẫn tính năng. Mọi công việc trong cuộc sống có sử dụng máy tính thì đều có những phần mềm riêng để sử dụng. Với công việc văn phòng chúng ta có Microsoft Office, Kingsoft Office hay Google Docs/Sheets/Slides ..., với duyệt web có Google Chrome, Mozilla Firefox hay Apple Safari ..., với chỉnh sửa ảnh có Gimp, Photoshop ...

Phần mềm là những đoạn mã nguồn được viết bằng một ngôn ngữ lập trình nào đó, và sau đó được biên dịch/thông dịch ra một chương trình có thể thực thi được trên máy tính, với một chức năng nhất định nào đó. Phần mềm nếu xét về mặt sở hữu thì có 3 loại, bao gồm phần mềm thương mại (mã nguồn chỉ có nhà phát triển được biết), phần mềm chia sẻ (ngoại trừ nhà phát triển thì có một số bạn bè hoặc đối tác cũng biết được mã nguồn) và phần mềm mã nguồn mở (mã nguồn được chia sẻ cho tất cả mọi người trên toàn thế giới, miễn là họ có một chiếc máy tính và một đường truyền internet).

Phần mềm mã nguồn mở tuy sinh sau đẻ muộn, nhưng lại đóng vai trò rất quan trọng trong sự phát triển của phần mềm ngày nay. Hầu hết phần mềm ngày nay đều học hỏi ít hoặc nhiều từ các phần mềm mã nguồn mở. Một số phần mềm nguồn mở còn được sử dụng để kiểm tra độ ổn định trước khi phần mềm chính được phát hành (như trường hợp Google Chrome sử dụng Chromium để kiểm tra tính ổn định).

Linux và GNU

Phần mềm mã nguồn mở có rất nhiều loại, tuy nhiên nổi tiếng nhất trên thế giới thì phải nhắc đến Linux và GNU. Linux là nhân hệ điều hành mở, được sử dụng cho rất nhiều hệ điều hành mã nguồn mở ngày nay (các Linux Distro). Còn GNU (GNU's Not Unix), đây là một tổ chức do Richard Stallman khởi xướng. Tổ chức này tập hợp rất nhiều công cụ và phần mềm mã nguồn mở, tương thích hoàn toàn với Linux, và có thể sử dụng trên hầu hết các hệ điều hành phổ biến. Ban đầu, Richard Stallman có dự định xây dựng một hệ điều hành mã nguồn mở, hoạt động giống như Unix nhưng không phải Unix. Ông và tổ chức của mình đã xây dựng được hầu hết các chương trình và phần mềm cần thiết, tuy nhiên còn thiếu duy nhất nhân hệ điều hành (kernel). Đúng vào thời điểm đó, nhân Linux được Linus Torvalds chia sẻ trên toàn thế giới. Và cuối cùng Stallman đã quyết định sử dụng Linux làm nhân hệ điều hành của mình. Và hệ điều hành GNU/Linux chính thức ra đời, với Linux là nhân và GNU là vỏ (các phần mềm).

Kể từ đó đến nay, các phần mềm của GNU vẫn không ngừng phát triển, tạo tiền đề để hàng loạt các phần mềm mã nguồn mở hiện đại được ra đời. Trong số các phần mềm đó, nổi tiếng nhất có lẽ là bộ công cụ GNU Build System (hay còn gọi là autotools). Đây là bộ công cụ được sử dụng để đóng gói mã nguồn, giúp cho mã nguồn có thể được biên dịch tại bất cứ môi trường nào có thể sử dụng phần mềm GNU.

GNU Build System

GNU Build System không phải là các công cụ biên dịch mã nguồn, mà chỉ đơn giản là các công cụ giúp cho việc biên dịch phần mềm mã nguồn mở có thể diễn ra trên bất cứ hệ điều hành nào. Lý do là vì phần lớn các phần mềm mã nguồn mở được viết bằng ngôn ngữ C/C++, mà mỗi hệ điều hành lại thường sử dụng một trình biên dịch khác nhau, cũng như thư viện hệ thống khác nhau. Quá trình chuyển đổi phần mềm mã nguồn mở từ mã nguồn (code) thành chương trình (program) sẽ diễn ra theo 2 giai đoạn:

configure: tạo file Makefile tương thích với hệ điều hành và công cụ biên dịch cụ thể
make: biên dịch mã nguồn ra chương trình dựa theo Makefile ở bước trên

Bộ công cụ GNU Build System bao gồm các công cụ sau:

GNU Autoconf: chuyển các file config chung của phần mềm thành các file config riêng cho từng môi trường cụ thể
GNU Automake: chuyển các file config chung của Makefile và các file config riêng sinh ra bởi Autoconf thành các file Makefile dùng để chỉ thị biên dịch mã nguồn
GNU Libtool: xử lý việc tạo các file thư viện tĩnh hoặc động cho phần mềm sử dụng
Gnulib: quản lý việc chuyển đổi môi trường của phần mềm, cũng tức là tạo tính tương thích cho toàn bộ mã nguồn ở nhiều môi trường khác nhau.

Sơ đồ của quá trình chuyển đổi mã nguồn thành chương trình sẽ như sau:

Demo tạo một chương trình với các công cụ GNU

Hầu hết phần mềm mã nguồn mở ngày nay đều sử dụng GNU Build System để tăng tính tương thích cho phần mềm trên nhiều môi trường khác nhau. Và giờ tôi sẽ thử tạo ra một số mã nguồn đơn giản, kèm theo đó là viết các file config để sử dụng với bộ công cụ này.

Đầu tiên, việc cần làm là tạo một thư mục để chứa toàn bộ mã nguồn và các file config. Trong thư mục này, tôi có cây thư mục như sau:

Trong đó:

Thư mục src: chứa mã nguồn của ứng dụng, ở đây của tôi là ứng dụng Hello
Thư mục man: chứa hướng dẫn sử dụng và giới thiệu về ứng dụng
Các file Makefile.am: file config của GNU Automake
File configure.ac: File config của GNU Autoconf
File autogen.sh: File script để thực thi toàn bộ quá trình của autotools

Mình có tạo một repository trên Gitlab có chứa toàn bộ mã nguồn chương trình của mình:

Để thực hiện quá trình biên dịch phần mềm thì cần làm như sau:

Bước 1: Clone repository: git clone https://gitlab.com/thanhhungchu95/demo-project && cd demo-project
Bước 2: Cài đặt các công cụ cần thiết:
- Trên Linux (VD: Ubuntu): cài các gói autotools-dev, autoconf, automake và libtool (sử dụng apt)
- Trên macOS: cài các gói autoconf, automake và libtool (sử dụng brew)
Bước 3: Chạy file autogen.sh trong thư mục demo-project bằng lệnh ./autogen.sh. Kết quả sẽ sinh ra một số file cần thiết để thực hiện quá trình tạo Makefile, trong đó quan trọng nhất là file configure, đây là file script chính dùng để tạo Makefile cho ứng dụng.

Bước 4: Chạy file configure bằng lệnh ./configure. Sau khi chạy file này, Makefile sẽ được sinh ra, đây là file config của chương trình make, và sẽ dùng để biên dịch ứng dụng.

Bước 5: Chạy command make để tiến hành biên dịch chương trình. Sau đó, chạy make install để cài đặt chương trình vào đúng vị trí (mặc định sẽ cài vào /usr/local/bin).
Bước 6: Test chương trình.
- Đầu tiên là chương trình hello. Bạn có thể gõ command hello để in ra dòng chữ Hello World! (sau khi chạy make install)
- Sau đó có thể dùng lệnh man hello để xem man page của chương trình hello.

Nếu các bạn gặp lỗi như hình sau khi chạy command hello:

hello: error while loading shared libraries: lib_hello.so.0: cannot open shared object file: No such file or directory.

Hãy thử chạy lệnh export LD_LIBRARY_PATH=$LD_LIBRARY_PATH:/usr/local/lib thì có thể fix được lỗi này.

Kết luận

Trên đây mình đã trình bày những hiểu biết cơ bản của mình về GNU và demo thử một chương trình hello đơn giản có sử dụng bộ công cụ GNU Build System để cấu hình và biên dịch. Mọi thắc mắc về các file cấu hình trong mã nguồn cũng như nội dung bài viết mọi người có thể comment bên dưới ạ. Mình sẽ cố gắng hoàn thiện bài viết hơn. Cảm ơn mọi người đã đọc ^^.